दिनेश राज खरेल
आज नागपञ्चमी हो । नागपंञ्चमीको दिन हिन्दु धर्मावलम्बीको घर घरमा नागको फोटो टाँसेर पूजा गर्ने गरिन्छ । आजको दिन ब्राम्हणहरुले यजमानका घरमा पुगेर नाग टास्ने चलन छ । ब्राम्हणले विशेष नागको मन्त्र उच्चारण गरि पुजा गर्ने गर्छन् ।
हिन्दु धर्मशास्त्रिय पात्रो अनुसार श्रावण शुक्ल पञ्चमीको दिन नागपञ्चमि मनाईन्छ । नागलाई देवताको रुपमा मान्ने चलन रहिआएको छ । विशेष गरि हिन्दु धर्मावलम्बीले भगवान शिवको प्रिय गहनाको रुपमा चिन्ने गर्दछन ।
नागलाई पुजा गर्दा अगस्त्यश्च पुलस्त्यश्य वैशम्पायन एव च ।
सुमन्तु जैमिनिश्चैव पञ्चैते बज्रवारका स्।।
मुनेस्कल्याणमित्रस्य जैमिनेश्चमि कीर्तनात ्।
विद्युदग्निभयत नास्ति लिखितम गृहमण्डले ।।
अनन्तो वासुकि स् पध् महापद्घश्च तक्षक स्।
कुलिर कर्कट स शंखश्चाष्टौ नागास्प्रतितिर्ता ।।भनि संस्कृतको मन्त्र बाचन गरि प्राथना गरिन्छ ।
पंण्डित , आचार्य अमृत पराजुलीका अनुसार परापुर्वकालमा ऋषिहरुले वज्रपात लगायत प्रकृति प्रकोपबाट बच्न कडा तपस्या गरि नाना प्रकारले आरधान गर्दै गुनगान गाउनु भयो । सामुहिक रुपमा अगस्त , पुलस्त ,वैशम्पाय , सुमन्तु र जैमिनी पाच ऋषिरामहरुले अनन्तो , वासुकि , पध्य, तक्षक, कुलिन , कर्कट नाम गरेका शक्तिशाली जलचर, थलचर प्राणी नागदेबतालाई तपस्या किर्तन आदि गरेर खुशि पार्नु भएको थियोे । त्यसबाट नागहरु प्रशन्न भएर आशिर्बाद दिएका थिए । परापुर्वकालदेखि नै घरमा नाग टास्नाले सर्प , बिच्छी लगायत बिषालु जीवहरुको भय नहुने , चट्याङ , आगो , भुकम्प जस्तो जोखिमबाट डर नहुने तर्क शास्त्रमा उल्लेख गरिएको पंडित पराजुलिले बताउनु भयो ।
नागको फोटो टाँस्दा गाईको गोबर, दुबो , सुपारी , कपास, सिक्का पैसा प्रयोग गरिन्छ । गाईको गोबर लक्ष्मीको प्रतिक, दुबो गणेशजीको प्रतिक, सुपारी ,कपास शुभको चिन्ह, सिक्का पैसा श्रीबैभबको खाँचो नहुने चिजबस्तुको रुपमा लिने गरिन्छ । पिठोको दुध बनाएर चढाउनाले नाग खुशी हुन्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
नागलाइ पहेलो केशरी , सेतो फुल , कपुर – धुप अन्य अष्टसुगन्धले पुजा आराधना गरिन्छ ।
अस्थित्व व्यवस्थापन शास्त्री डि पि आत्रेयका अनुसार नागपञ्चमी र नागपुजा धार्मिक मान्यता अनुरुप रहेपनि यसको बैज्ञानिक आधार पनि रहेको तर्क गर्नुहुन्छ । अस्थित्व व्यवस्थापन शास्त्र र धार्मिक शास्त्र आपसमा परस्पर भएकोले नाग पञ्चमी पनि शास्त्र सम्बध्द रहेको उहाँको भनाइ छ ।
